پارابن

نگهدارنده (پرزرواتیو) به ماده ­ای اطلاق می­شود که جهت جلوگیری از فساد یک محصول به آن افزوده می­گردد. بطوری که امروزه این دسته مواد به عنوان جز ثابت و لاینفک محصولات صناعی از قبیل داروها، فرآورده­های آرایشی- بهداشتی و غذاهای آماده تبدیل شده­اند. پارابن­های یکی از پرکارکاربردترین گروه­­های نگهدارنده هستند. با توجه به اهمیت و کاربرد وسیع آن­ها در زیر توضیحاتی درباره خصوصیات و مباحثی پیرامونی آن­ها اشاره می­گردد.

تعریف: پارابن­ها اولین بار در دهه ۱۹۳۰ میلادی معرفی شدند و به سرعت به پرکاربردترین نگه دارنده­ها تبدیل گشتند امروزه در انواع محصولات ازجمله محلول­ها، کرم­ها، پمادها، لوسیون­ها، خمیرها، روغن­ها، و غیره یافت می­شوند. به­طوری که بعد از آب دومین جزئی هستند که به عنوان ماده جانبی به محصولات اضافه می­شوند. علت کاربرد وسیع آن­ها این است که ارزان، بی­رنگ و بی­بو و غیر سمی بوده و در طیف وسیعی از غلظت یون هیدرژن­ (pH) علیه طیف وسیعی از میکروب­ها مؤثر هستند.

اثرات ضد میکربی پارابن­ها و کاربرد آن­ها به عنوان پرزرواتیو اولین بار در سال ۱۹۲۴ بوسیله Sabalitschka به اثبات رسید . در سال ۱۹۲۵ دو موسسه US Environmental Agency و European Union cosmetic regulation مجوز کاربرد پاربن­ها را در غلظت ۰.۸ درصد در محصولات آرایشی-یهداشتی صادر کردند. اما در مطالعات اخیر شواهدی دال بر ارتباط پارابن­ها با سرطان پستان یافت شده که کاربرد وسیع این مواد را مورد بحث قرار داده است.

ساختار و متابولیسم: واژه پارابن مخفف پاراهیدروکسی بنزوئیک اسید است. پارابن­ها خانواده­ای از استرهای آلکیل پاراهیدروکسی بنزوئیک اسید هستند که در موقعیت پارا گروه­های شیمیایی مختلفی جایگزین شده است. ۴ استر مهم و پرکاربرد شامل متیل پارابن­، اتیل پارابن، پروپیل پارابن، و بنزیل پارابن می باشد. بوتیل پارابن  و ایزوبوتیل پارابن نیز در این دسته قرار می­گیرند که به مراتب کمتر مورد استفاده هستند. این جایگزینی گروه­های شیمیایی مختلف سبب تغییر در حلالیت و طیف اثر میکروبی پارابن­ها شده است. بطوریکه هرچه طول زنجیره آلکیل افزایش پیدا می­کند، حلالیت ماده در آب کاهش و در حلال­های آلی و روغن­ها افزایش می­یابد. انتخاب نوع پارابن در یک محصول بستگی به پایه آن دارد معمولا متیل پارابن در محصولات با پایه روغن در آب(O/W) و پروپیل پارابن در محصولات با پایه آب در روغن (W/O) بکار می­روند. هرچه حلالیت در فاز چربی افزایش یابد بالتبع عبور آن از بافت اپیدرم پوست زیادتر می­شود. بنابراین نفوذ پوستی پارابن­های با طول زنجیره بلندتر به پوست بیشتر است.

همانطور که ذکر شد پارابن­ها در انواع محصولات آرایشی- بهداشتی مثل شامپوها، مرطوب کننده­ها، ژل­های شستشو، خمیردندان­ها، محصولات زیبایی و همچنین در انواع محصولات دارویی موضعی و تزریقی و انواع غذاها به کار می­روند به طوری که در گفته می­شود پارابن­ها در بیش از۹۰ درصد محصولات آرایشی-بهداشتی وجود دارند. در مطالعه­ای که در ایالات متحده آمریکا صورت گرفته میزان تماس هرفرد  با پارابن­ها در هر روز ۷۶ میلی گرم است. از طرفی میزان نفوذ پوستی و در نتیجه فراهمی زیستی پارابن در بدن بستگی به نوع پارابن (طول زنجیره آلکیل بیشتر، جذب بالاتر)، پایه محصول (درصد فاز چرب به فاز آبی) و سورفکتنت بکار برده شده در آن دارد. در کاربرد موضعی بخشی از پارابن­ها که وارد بافت پوست و زیر پوست می­شوند توسط ۴ کربوکسی استراز این بافت­ها به پاراهیدروکسی بنزوئیک اسید و آلکیل مربوطه متابولیزه می­شوند. کربوکسی استرازهای بافت­های زیرین پوست روی پارابن با زنجیره کوتاه تر موثرتر هستند درحالیکه پارابن با زنجیره طویل­تر توسط کربوکسی استرازهای کراتینوسیت­ها تجزیه می­شوند. با توجه به اینکه اثراتی از تجمع پارابن­ها در در بافت­ها مشاهده نشد در گذشته تصور بر این بود که پارابن­هایی که از پوت عبور کرده و جذب خون و مایعات میان بافتی می­شود؛ نهایتاً توسط کربوکسی استرازهای کبدی متابولیزه و از طریق ادرار دفع می­شود . اما مطالعات جدید نشان دادند که بخشی از پارابن جذب شده در بافت­های بدن بدون هیدرولیز توسط استرازهای بافتی باقی می­مانند.

طیف اثر ضد میکروبی: پارابن­ها طیف اثر وسیعی علیه انواع باکتری­ها و قارچ­های پاتوژن دارند. طیف اثر ضد میکروبی این مواد با افزایش طول زنجیره آلکیل افزایش می­یابد. و معمولاً برای رسیدن به بیشترین اثر محافظ از پارابن­ها به طور ترکیبی از چند نوع بکار می­برند. به طور کلی پارابن­ها روی قارچ­ها مؤثرتر بوده و در بین باکتری­ها اثرات ضد میکروبی بیشتری روی باکتری­های گرم مثبت دارند. و کمترین اثر را روی باکتری گونه سودووناس دارند. برای بهبود و افزایش پوشش میکروبی پارابن­ها روی گونه سودوموناس این مواد با مواد باکتریوسید دیگر مثل ایزوتیازولیدون­ها و فنوکسی اتانول همراه می­کنند. همچنین برخی مطالعات نشان داده گروهی از میکروارگانیسم­های گرم منفی با تولید آنزیم­های خاص که پارابن­ها را تخریب می­کنند، نسبت به آن­ها مقاوم شده­اند.

ایمنی و عوارض: برای زمان­های طولانی پارابن­ها را مواد ایمن و سالمی می­دانستند اما در مطالعاتی که در دهه اخیر صورت گرفته ایمنی و سود  کاربرد این مواد در محصولات صناعی و مضرات آنان مورد بحث و بررسی دوباره قرار گرفته است. در مطالعه ای که در سال ۲۰۰۴ انجام گرفت، پارابن­ها در مقدار کم در تومورهای سرطان پستان یافت شده­اند. با توجه به اینکه این مواد ساختارهای شبه استرو‍ژنی دارد بروز این عارضه را محتمل می­کند. از طرفی گزارشات متعددی از واکنش­های حساسیتی فوری نوع ۱ مثل کهیر و واکنش­های حساسیتی تاخیری نوع ۴ مثل درماتیت تماسی با کاربرد فرآورده حاوی پارابن روی پوست­های بسیار حساس و آسیب دیده منتشر شده است.

از این رو محصولات جدیدی با نام محصولات ORGANIC وارد بازار شده­اند که ادعا می­شوند عاری از هرگونه مواد نگهدارنده شیمیایی و دیگر افزودنی­های ناسازگار با محیط زیست می­باشند. این اصطلاح در کشاورزی رواج بیشتری داشته و شامل گیاهانی می­شود که در روند تولید آن­ها از هیچ گونه­ سم شیمیایی، آفت کش­، کود شیمیایی، هورمون­ها و غیره استفاده نشده باشد. از سال ۱۹۹۹ سازمان­های غذا و دارو بین المللی قوانینی جهت تولید این محصولات وضع کردند که برای قرار دادن نام ارگانیک روی یک محصول باید یک سری استانداردها رعایت گردد. در داروسازی نیز این محصولات به تدریج با توجه به ایمنی بیشتری که برای مصرف کننده فراهم می­کنند رواج  بیشتری یافته­اند. تنتورهای گیاهی ارگانیک که از گیاهان ارگانیک تولید شده­اند، الکل ارگانیک که از انگورهای ارگانیک تولید شده و صابون­های روغن زیتون ارگانیک نمونه­ای از این محصولات می­باشند. برخی از شرکت­های داروسازی تولید کننده محصولات آرایشی- بهداشتی نیز برخی محصولات خود را با مارک ارگانیک ارائه می­کنند مثل مرطوب کننده ارگانیک که حاوی روغن آفتاب گردان، روغن نارگیل، روغن نعنا و کره کاکائو ارگانیک است که از گیاهان ارگانیک تولید شده­اند.

در ساخت فرآورده­های ترکیبی چون بر اساس نیاز اختصاصی هر فرد در شرایط کنونی وی ساخته شده است، اغلب از نگه­داره­ها استفاده نمی­شود. از این جهت برای افرادی که محدودیت مصرف نگه­دارندها را دارند مانند نوزادان نارس، بیماران کبدی یا کلیوی با شرایط خاص، استفاده از داروی ترکیبی عاری از پرزرواتیو توصیه می­شود.

منابع

1. Cashman AL, Warshaw EM. Parabens: a review of epidemiology, structure, allergenicity, and hormonal properties. Dermatitis. ۲۰۰۵ Jun;16(2):57-66; quiz 55-6

2. FDA Food and Drug Administration website; www.fda.gov/cosmetics/…/ucm128042.htm

3. P. D. Darbre, A. Aljarrah,W. R. Miller, N. G. Coldham, M. J. Sauer and G. S. Pope “Concentrations of Parabens in Human Breast Tumours” J. Appl. Toxicol. ۲۴, ۵–۱۳ (۲۰۰۴)